Улууска Идэһэ бырааһынньыга тэриллибитэ 20 сыла: тыраахтыр – Болугурдаата, буран – Эмистээтэ

Аммалар сыллата ыытыллар Идэһэ бырааһынньыгын тэһийбэккэ күүтэр, кэтэһэр буолбуппут ыраатта. Кэлин, кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал кэккэлэрэ чарааһаан иһэр буолан, элбэх ыал сэтинньи бүтүүтэ Кыайыы болуосстатыттан «идэһэлэнэр» үгэстэннибит. Ол эрээри, сорох өттүбүт манна аҥардас эт-үүт атыылаһа, хаһаана эрэ буолбакка, бырааһынньык, өрө көтөҕүллүү эйгэтигэр кыттыһа, умсаахтыы кэлэр диэтэхпинэ, бука, сыыспатым буолуо. Субуота күн, сарсыардааҥы дьыбар көтөн, халлаан сылыйа быһыытыйыыта, биллэриигэ ыйыллыбытынан 11 чааска болуоссаппытыгар тиийдим. Киһи киһини билбэт гына элбэх дьон мустан атыы-тутуу көҕүлүттэн тутуллубута ырааппыт. Эрээттэргэ сыалаах эт эгэлгэтэ, балык киэнэ эмиһэ, үүт хойуута кыстанан саҥа тиийбит киһи хантан-туохтан атыылаһан саҕалыаҕын билбэт буолбут. Ыксаабакка биир-биир кэрийэ көрө сылдьан, сыана былырыыҥҥытынааҕар ыараабатах эбит диэн испэр үөрэ санаатым. Хас атыыһыт сыаната араастаһар, ону тэҥэ түһэрсиэххэ, элбэҕи атыылаһар буоллаххына лаппа барыһырыахха сөп эбит. Орто сыананы ылан көрөр буоллахха, ынах этэ киилэтэ 400 солк., убаһа этэ 330-350 солк., ынах арыыта 420 солк., убаһа иһэ 7000 солк., убаһа быара 1500 солк., убаһа хаана 550-600 солк., ынах хара иһэ 250 солк., убаһа тыла 550 солк., хартата 550 солк., ынах эриллибит этэ 500 солк. сыаналаммыттар. Онон, сыана удамыр буолан өтөр күүттэрбэккэ атыыланар бородууксуйа биллэ көҕүрээтэ. Буолумуна, икки өттүттэн барыстаах бырааһынньык буоллаҕа – атыылаһааччы сөбүгэр сыанаҕа кыстыыр аһын булунна, атыылааччы дохуоттанан сүргэтэ көтөҕүлүннэҕэ. Быһа түһэн кэпсиир буоллахха, бу күн уопсайа 12 мөлүйүөн 642 тыһыынча суумалаах атыы тэрилиннэ диэн бырааһынньык түмүгүнэн тэрийээччилэр кэпсииллэр. Саамай улахан барыһы киилэрбит кимнээх буолбуттара, биллэн турар, интэриэһинэй. Тыа хаһаайыстыбата хайысхалаах оскуолалар ортолоругар – Бөтүҥ орто оскуолата, ТХПК-ларга – И.Я. Строд аатынан хаһаайыстыба, БФХ — «Галина» хаһаайыстыба, кэтэх хаһаайыстыбаларга – Болугуртан Т.П. Саввина, бурдук аһы оҥорон таһаарар предпринимателлэргэ – Е.П. Шишигин, бурдук үүннэрэр хаһаайыстыбаларга — «Амма» ТХПК сыралаах үлэлэрин түмүгэ маҥнайгы миэстэлэринэн бэлиэтэннилэр. Атыыны сэргэ иһирдьэнэн-таһырдьанан үбүлүөйдээх тэрээһиннэр хото ыытылланнар, кэлбит дьоҥҥо тыын ылар быыс биэрбэккэ бүтүн улууһу түмпүт бырааһынньык сылаас тыыныгар суулаатылар. 1 из 4 Айхалланын, үлэһит биир дойдулаахтарбыт! Киһи үлэлээбит үлэтэ, улууһа, дойдута сайдыытыгар биэрбит сырата-сылбата, тохпут көлөһүнэ кэмигэр сыаналанара, билиниллэрэ, ама, кими үөрдүбэт, өссө үрдүк көрдөрүүлэргэ сирдээбэт буолуой? Идэһэ бырааһынньыгын күн үрдүк сценаҕа тахсан толору саала дьон ытыстарын тыаһыгар доҕуһуоллатан наҕарааданы тутуу элбэх, ардыгар үйэ-саас тухары эҥкилэ суох бэриниилээх, чэпчэкитэ суох үлэттэн тахсарын өйдүөх, бэлиэтиэх тустаахпыт. Инньэ диэн туран, хас биирдии ыал сандалыта хотойорунан эттээх, толору астаах буоларын туһугар сыралаһар, тыа хаһаайыстыбатыгар, бүтүн республика социальнай-экономическай сайдыытыгар сүҥкэн кылааттаах дьоммут ааттарын үйэтитэбит. «Суруллубут – суоруллубат». Ил Дархан Махтал суруга — В.В. Тимофеев бэрэссэдээтэллээх И.Я. Строд аатынан тыа хаһаайыстыбатын кооператива. Ил Түмэн Государственнай мунньах тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа комитетын Бочуотунай Грамотата – Сулҕаччытааҕы арыы сыаҕын лаборана Е.В. Николаева, осеменатор Р.А. Константинова, тыа хаһаайыстыбатын ветарана В.А. Антипин. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин Махтал суруга — «Болугур» хаһаайыстыба зоотехнига С.И. Макаров. «СР тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна» бэлиэ — «Үрүйэ» кооператив сылгыһыта Е.И. Кононов. Ветеринарнай уонна фитосанитарнай кэтээн көрүү федеральнай сулууспатын Саха сиринээҕи салаатын Бочуотунай Грамотата – ветеринарнай управление сүрүн бырааһа С.М. Филиппов. РФ агропромышленнай комплексын үлэһиттэрин Саха сиринээҕи профсоюһун Бочуотунай Грамотата – тыа хаһаайыстыбатын управлениетын сүрүннүүр специалиһа И.С. Кононов, «Амма» ТХПК бухгалтера В.В. Старостина. «Амма киэн туттуута» түөскэ анньыллар бэлиэ – 1977-1989 сылларга Советскай Сойуус коммунистическай партиятын оройуоннааҕы комитетын сэкирэтээрэ М.Н. Сибиряков, 1995-2000 сылларга Амма улууһун баһылыга Д.Ф. Наумов, 2000-2002 сылларга Амма улууһун баһылыга В.А. Пахомов, 2003-2014 сылларга Амма улууһун баһылыга, «Туймаада» ФАПК генеральнай директорын солбуйааччы А.Е. Артемьев, Амма улууһун фермерскэй хаһаайыстыбаларын бэрэссэдээтэлэ А.Н. Цыпандина, СР Ил Түмэн Государственнай мунньах үһүс ыҥырыытын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Е.С. Никитина, Ил Түмэн Государственнай мунньах үһүс ыҥырыытын депутата М.У. Тимофеев, индивидуальнай предприниматель Р.Е. Федотов, индивидуальнай предприниматель Нь.В. Гольдеров, үлэ ветерана О.П. Огурешникова, Т.Лукин аатынан тыа хаһаайыстыбатын кооперативын бэрэссэдээтэлэ В.С. Онуфриев, «Болугур» тыа хаһаайыстыбатын кооперативын Н.М. Кожуров, «Бөтүҥ» кооператив тырахтарыыһа А.П. Давыдов, И.Я. Строд аатынан кооператив суоппара Е.Е. Михайлов. «Солобуода» Амма улууһун биир дойдулаахтарын түмсүүтүн Сэбиэтин Грамотата — Аҕа дойду Улуу сэриитин ветерана П.И. Прокопьев, үлэ ветерана И.М. Николаев. 2016 сыл түмүгүнэн тыа хаһаайыстыбатын эйгэтин үлэһиттэригэр номинациялар: «Бастыҥ агроном» — «Амма» ТХПК кылаабынай агронома Н.В. Черкашин; «Бастыҥ бухгалтер» — И.Я. Строд аатынан кооператив кылаабынай бухгалтера Т.Р. Никитина; «Арыы сыаҕын бастыҥ маастара» — А.С. Капитонова (Сулҕаччы); «Бастыҥ ветеринарнай быраасҥ — Н.С. Нестерева (Бөтүҥ), «Тыа хаһаайыстыбатын бастыҥ специалиһа» — Н.Н. Протопопова (Соморсун); «КФХ бастыҥ баһылыга» — В.А. Никитин («Чараҥнаах» бааһынай хаһаайыстыба); «ТХПК бастыҥ бэрэссэдээтэлэ» — И.Я. Строд аатынан кооператив бэрэссэдээтэлэ В.В. Тимофеев; «Бастыҥ салайааччы» — «Амма» ТХПК бэрэссэдээтэлэ А.А. Черноградскай. Тыа ыала – дойду бигэ тирэҕэ «Тыа хаһаайыстыбата баарын тухары республикабыт сайдыа» диэн Идэһэ бырааһынньыгын кэмигэр Тыа хаһаайыстыбатын Министиэристибэтин территориялары кытта үлэлэһэр Департамент салайааччыта Н.И. Петров этиитин билиҥҥи кэм көстүүтүгэр сөп түбэһиннэрэн, арыый даҕаны ханалытан «Эдэрдэр тыа хаһаайыстыбатыгар баалларын тухары тыа сирэ, республика туруктаах буолуоҕа» диэн этэрим сөп ини? Кэккэ сылларга бу эйгэҕэ саҥ көлүөнэ сыстан эрэрэ киһини үөрдэр. Онон сиэттэрэн бырааһынньык күн кэтэх ха»аайыстыбалаах эдэр дьиэ кэргэттэр ортолоругар саҥа, сонун күрэх ыытыллыбыта культура киинин фойетыгар баһаам элбэх сэҥээрээччилэри, «ыалдьааччылары» толору муста. Күрэх төһө даҕаны икки эрэ түһүмэхтээх буоллар, эрийсиитинэн, долгутуулааҕынан ханнык да спортивнай киирсииттэн хаалсыбата. Кыттааччылар астаан аҕалбыт бүлүүдэлэрин остуол хотойорунан тарданнар көрөөччүлэр сөҕүүлэрин-махтайыыларын ыллылар. Сорох ыаллар эттэн-үүттэн, сир аһыттан, оҕуруот аһыттан 80-тан тахсалыы араас аһы астаан аҕалбыттар! Бары кыттааччылар чаҕылхайдар, бары нэһилиэктэр уратылар, мин көрдөхпүнэ кыайыылааҕы, биир саамай ордугу чорботон бэлиэтиир чахчы уустук. Онон дьүүллүүр сүбэ чилиэннэрэ быһаарыныы ылалларыгар олох чэпчэкитэ суох буолбут буолуохтаах диэн курдаттыы сэрэйэбин эрэ. Ол да буоллар, биир сүбэнэн Болугур биир сис ыалын – Нестеревтары кыайыылааҕынан ааттаатылар. Кинилэр кэннилэриттэн бэрт кыра баалынан хааланнар Амма-Наахараттан Алексеевтар иккис, Амматтан Куличкиннар үһүс миэстэ буоланнар нэһилиэктэрин аатын ааттаттылар. Күлүмэх күүстээхтэр, кус быһыйдар түһүлгэлэрэ Бу кэмҥэ аалай лиэнтэнэн быыһаммыт түһүлгэ хаара өрө ытыллан олорор. Бүтүн 13 нэһилиэк (былырыын 6 этэ) сүүмэрдэммит хамаандалара биэс көрүҥҥэ киирсэннэр тоҕус көлөһүннэрэ тоҕунна. Интэриэһинэйэ, киһини тардара диэн баар, көрүҥнэр спортивнай хабаана суохтар, онон күрэхтэһии уотун өссө күүркэтэллэр. Сөп ээ, хаатыҥка быраҕыыны, кууллаах бурдугу сааһылааһыны, бэрэбинэ үрдүгэр тахсан мөһөөччүгүнэн охсуһууну элбэхтэ көрүөҥ суоҕа. Ол иһин иэдэстэри быһыта ытырбахтыыр кыһыҥҥы тымныы салгыны аахсыбакка, көрөөччүлэр күрэх хара бүтүөр диэри халыҥ кэккэнэн төбүрүөннээн турдулар. Ыалдьааччыларын хаһыылара-ыһыылара баһыйан эбитэ дуу, эрчиллии бэлэмнэнии таайбыта эбитэ дуу чуолкайын этэр кыах суох эрээри, маҥнайгы группа нэһилиэктэргэ (улахан нэһилиэнньэлээхтэр) Абаҕа ыраас кыайыыны сурунна, кинилэр кэннилэриттэн иккилии очконан куоттаран Болугур иккис, Соморсун үһүс миэстэлэннилэр. Оттон иккис группаҕа эмистэр аҥардастыы аатырдылар, кинилэр кэннилэриттэн Амма-Наахара ааттанна, үһүс бочуоттаах миэстэлээх Покровка буолла. Бириистээх миэстэлээхтэр харчынан бириэмийэлэнэн сүргэлэрэ өссө көтөҕүлүннэ, сылайыы-элэйии сылаата киэр кыйданна. Өбүгэ тоҥ аһа сүрэҕи ириэрэр Таһырдьаттан тоҥон-хатан киирбитим бырааһынньык саамай минньигэс түһүмэҕэ кэнсиэрдиир сценаҕа буола турар эбит. Бэриэнньиктээх, асчыт бэргэһэлээх нэһилиэктэрбит баһылыктара тоҥ балыгы кыһыыга бастыҥы быһаарса сылдьаллар. Бары даҕаны сып-сап туттан-хаптан, күн ахсын бу аһы астыыр курдук сымсатык, үөрүйэхтик тутталлар. Түмүккэ балыгы сөптөөхтүк кыһыы, бүлүүдэни киэргэтии сыаналанна. Манна бу күһүн саҥа талыллан үлэлии сылдьар Болугур эдэр баһылыга иннигэр хайаларын да түһэрбэтэ. Оттон тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрэ тоҥ быары, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин салайааччылара ортолоругар тоҥ хаһаны кыһыыга бастыҥ ким буоларын быһах биитин элэҥнэтэн быһаарыстылар. Манна даҕаны болугурдар иннилэрин хайалара даҕаны ылбатаҕын бэлиэтиэххэ наада. Быарга Г.Я. Филиппова, хаһаҕа М.П. Ксенофонтов нэһилиэктэригэр наадалаах очколары тэбэн биэрдилэр. Былыргыны былыт саппат Идэһэ бырааһынньыгыттан тэттик репортажтарга дьоҕус эрээри олус дириҥ, киэҥ ис хоһоонноох быыстапка туһунан сырдатан ааһар хайаан да наада. Улуустааҕы культура управлениетын фонда салаатын исписсэлииһэ О.А. Михайлова салайан, сүүрэн-көтөн түмпүт саханы саха оҥорбут сыспай сиэллээхпитигэр, хороҕор муостаахпытыгар анаммыт муннугар киһи сөҕө-махтайа көрөрө элбэх. Акка туттуллар маллар сиэдэрэйдэринэн киһи хараҕар хатаналлар, олохтоох музей саамай сэҥээриини ылар экспоната, оҕус тириитинэн оҥоһуллубут чуучуланы оҕо-аймах быһа ааспатах буолуохтаах, кылтан, сиэлтэн оҥоһуктар, былыргы саха мас иһиттэрэ – хас биирдиилэрин тустарынан туспа киэҥ кэпсээн тахсыан сөп. Олор быыстарыгар биир экспонат таһыгар өр таалан турдум: 1928 сыллаахха Анастасия Васильева кийиит буолан сүктэн кэлбит атын симэҕэ. Хас биирдии оҕуруота, тимир киэргэллэрэ, өҥүн-дьүһүнүн сүтэрбэтэх матырыйаала – барытыттан илии сылааһа илгийэргэ дылы. Үйэлэргэ тигиллибит оҥоһук диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ. Түмүктээн эттэххэ Сүүрбэ сыллаах үбүлүөйдээх, букатын сыл аҥардаах бэлэмнэниини ааспыт Идэһэ бырааһынньыга икки күн устата кыл түгэнигэр буолан бүтэ охсубута түргэнин! Ол эрээри бу тэрээһини аҥардас бырааһынньык эрэ курдук сыаналыыр тутах буолуо. Бу – хас эмитэ уонунан сыллары уҥуордаан, түһүүлэри да, тахсыылары да тэлэн кэлбит улууспут тыатын хаһаайыстыбатын сайдыыта ханнык таһымҥа тиийбитин көрдөрүүтэ, кини атаҕар бигэтик турарын бэлиэтэ, сайдар аартыктарын торумнааһын диэн этиэхпитин сөп. Аны өссө уон сылынан «20 сыллаах Идэһэ үбүлүөйэ хайдах ааспыт эбитий?» диэн хаһыат саһарбыт страницаларын арыйталаан көрүөхпүт дии. Оччолорго туох уларыйыы буоларын чарапчыланан көрбүт суох эрээри, нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы күрэхтэһии уопсай түмүгүнэн кыайыылаахтар ааттара сурукка тиһиллэн үйэ-саас тухары үйэтитиллэн хааллахтара. Эрийсиилээх, эрбии тииһин курдук тэҥ киирсиилэр түмүктэринэн маҥнайгы бөлөххө Болугур нэһилиэгэ муҥутуур кыайыылааҕынан тахсан индивидуальнай предприниматель Р.Е. Федотов туруорбут Беларус тракторын хаһаайыннарынан буоллулар. Пьедестал иккис үктэлигэр Абаҕа, үһүскэ Бөтүҥ таҕыстылар. Иккис бөлөх кыайыылаахтарынан, ол аата Буран хаһаайыннарынан Эмис нэһилиэгэ буолла. Кини кэнниттэн Амма-Наахара, Сулҕаччы иккис, үһүс миэстэлэргэ хардыылаатылар. «Амма олоҕо» оройуон хаһыата